Najczê¶ciej stosowan± typologi± schronów, jest podzia³ oparty na kryterium funkcjonalnym. Wyró¿nia siê miêdzy innymi fortyfikacje sta³e i polowe; schrony bojowe, pozorno – bojowe, pozorne, bierne itp. Jednak¿e w przypadku schronów bojowych budowanych na ¦l±sku (i jak s±dzê w innych rejonach Polski równie¿) mo¿na siê pokusiæ o stworzenie podzia³u wynikaj±cego z przemian i doskonalenia my¶li konstrukcyjnej. Przy projektowaniu polskich umocnieñ ka¿dy obiekt dostosowywano do otaczaj±cego terenu, podporz±dkowuj±c kszta³t stawianym przed nimi zadaniami bojowymi. W efekcie ka¿dy schron posiada unikaln± formê, u³atwiaj±c± np. maskowanie. Niemniej jednak schrony budowane w poszczególnych latach posiadaj± pewne cechy charakterystyczne, pozwalaj±ce na okre¶lenie ich mianem "typ 33", "typ 35", "typ 36", "typ 37" i "typ 39". Oczywi¶cie granice s± umowne, lecz daty okre¶laj± moment powstania najbardziej reprezentatywnych obiektów dla danego typu.
1. Schrony bojowe typ 33
Pierwsze obiekty, projektowane, a nastêpnie budowane w latach 1933/35 posiadaj± pewne, charakterystyczne cechy niewystêpuj±ce w pó¼niejszych konstrukcjach. Dlatego mo¿na je ¶mia³o okre¶liæ mianem „schronów bojowych typ 33”. Na ich kszta³t wp³ynê³y dwa g³ówne czynniki: niski bud¿et wynikaj±cy z problemów gospodarczych czasów „Wielkiego Kryzysu” jak i stosunkowo niewielkie do¶wiadczenie konstruktorów w projektowaniu budowli tzw. fortyfikacji rozproszonej. Dotychczasowy bowiem wysi³ek fortyfikacyjny II RP skupia³ siê przede wszystkim na modernizacji twierdz odziedziczonych po zaborcach.
 Rzut poziomy typowego schronu bojowego wybudowanego w 1933 roku (p.o. wzg. 304,7 "D±brówka"). |
Do¶wiadczenia I wojny ¦wiatowej wykaza³y wysok± skuteczno¶æ broni maszynowej oraz jak istotne jest jej w³a¶ciwe zabezpieczenie przed ogniem nieprzyjaciela. Ten cel sta³ siê my¶l± przewodni± konstruktorów pierwszych schronów bojowych budowanych na ¦l±sku. Obiekty typu 33 s± wiêc praktycznie opancerzonymi stanowiskami ckm. Schrony s± przeznaczone do ognia czo³owego. Ich podstawowe wyposa¿enie pocz±tkowo stanowi³a pó³kopu³a pancerna (D±brówka Wielka) pó¼niej zast±piona kopu³± pancern± (Szyb Artura). Schron mie¶ci³ jedn± izbê pogotowia za³ogi oraz przedsionek pe³ni±cy rolê przelotni i miejsca ewentualnego ukrycia ¿o³nierzy obsadzaj±cych umocnienia polowe. Izba pogotowia oddzielona by³a od przelotni stalowymi drzwiami, przedsionek za¶ posiada³ pancerne drzwi wej¶cia g³ównego. Z racji, i¿ obiekty by³y wykonane jako zag³êbione, z okopów do drzwi wej¶ciowych prowadzi³y schody. Dwudzielne, pancerne drzwi zamykane by³y systemem nieporêcznych rygli trzy w górnym skrzydle, dwa w dolnym. |
W trakcie eksploatacji taka konstrukcja wykaza³a wiele wad. Jedn± z wa¿niejszych w tym przypadku by³o stosunkowo s³abe zabezpieczenie schronów przed warunkami atmosferycznymi. Wkrótce przyst±piono do prób wyeliminowania tego mankamentu. Wiele obiektów typu 33 zosta³o zaopatrzonych w dodatkowe, zadaszone przedsionki os³aniaj±ce schody i wej¶cia g³ówne. Strop zwykle by³ wykonywany z grubej blachy falistej od zewn±trz zalewanej warstw± betonu. Problemu nie uda³o siê ca³kowicie wyeliminowaæ o czym mo¿e ¶wiadczyæ fakt, ¿e wspó³cze¶nie, prawie wszystkie schrony powsta³e w pierwszych latach fortyfikowania ¦l±ska s± niedostêpne ze wzglêdu na ca³kowite wype³nienie wod±. Podobna sytuacja praktycznie nie wystêpuje w obiektach budowanych po 1935 roku. |
 Na zdjêciu widaæ jeden z rygli górnego skrzyd³a drzwi pancernych (p.o. "D±brówka"). |
 Na zdjêciu dobrze widoczny, dobudowany przedsionek i ¶lady po zadaszeniu. Niestety, w tym przypadku pad³o ³upem z³omiarzy (p.o. "Szyb Artura"). |
Nadmierna oszczêdno¶æ powodowa³a równie¿ inne b³êdy. Np. izbê bojow± armaty polowej w centralnym tradytorze p.o. „Szyb Artura” zaprojektowano i wykonano za ma³±. Armaty umieszczonej na specjalnej platformie nie da³o siê obróciæ i umie¶ciæ w drugiej strzelnicy. Dlatego ju¿ po ukoñczeniu obiektu trzeba by³o ¶ciany rêcznie rozkuwaæ. Z kolei zbyt g³êbokie osadzenie w ziemi tradytora p.o. "D±brówka Wielka", wprawdzie u³atwia³o maskowanie ze wzglêdu na lepsze wkomponowania we wzgórze, ale uniemo¿liwia³o wytaczanie armaty na zewn±trz, u¿ywanie jej na stanowiskach polowych i prowadzenia ognia w innych kierunkach ni¿ te wyznaczone przez strzelnice schronu. Zastanawiaj±ce jest natomiast, ¿e pomimo modernizacji, jakiej poddano obiekt, nigdy nie zdecydowano siê na wybudowanie choæby ma³ej rampy u³atwiaj±cej wtaczanie lub wytaczanie armaty. Zw³aszcza, ¿e najprawdopodobniej by³a ona jedyn± na ca³ym punkcie oporu. |
Skupienie siê na nadrzêdnym celu jakim by³a ochrona uzbrojenia, doprowadzi³o do ca³kowitego zaniedbania kwestii bytowych za³ogi schronu. Obiekty typu 33 s± ca³kowicie pozbawione pomieszczeñ socjalnych (za wyj±tkiem dwóch tradytorów). Schrony nie s± gazoszczelne a ich szcz±tkowa wentylacja oparta by³a na rêcznych pompach. Innymi detalami odró¿niaj±cymi omawiane schrony od nastêpnych konstrukcji by³y kopu³y pancerne. Te montowane w latach 1933-35 mia³y ¶rednicê 200 cm, podczas gdy pó¼niejsze ju¿ tylko 180 cm. Ponadto wszystkie obiekty by³y tynkowane.
 Schron bojowy ckm typ 33 z trzystrzelnicow± pó³kopu³± pancern± (p.o. wzg. 304,7 "D±brówka"). |
Jedyne odstêpstwo od przedstawionego powy¿ej schematu stanowi³y dwa pierwsze tradytory wybudowana w punkcie oporu "D±brówka Wielka" oraz w p.o. "Szyb Artura". Jako jedyne obiekty typu 33 zosta³y wykonane jako dwukondygnacyjne. Jednak¿e spowodowane to by³o przede wszystkim konieczno¶ci± pomieszczenia armaty polowej, amunicji i zwiêkszonej w efekcie za³ogi schronu. W zwi±zku z tym jako jedyne, oprócz izby bojowej posiadaj± pomieszczenia socjalne, do których prawdopodobnie wstawiane by³y drewniane prycze. Pomijaj±c ró¿nicê wielko¶ci jak i przeznaczenia omawiane tradytory nie odbiegaj± koncepcyjnie od pozosta³ych schronów bojowych ckm. |
Podsumowuj±c charakterystykê schronów bojowych typ 33, mo¿na stwierdziæ, ¿e stanowi± one ciekaw± ale niezbyt udan± odmianê architektury fortecznej. Warto¶æ bojowa poszczególnych obiektów by³a stosunkowo niska ze wzglêdu na s³abe uzbrojenie, a ich obrona bezpo¶rednia ca³kowicie uzale¿niona od sieci powi±zañ ogniowych i piechoty obsadzaj±cej okoliczne umocnienia polowe. Niew±tpliwym plusem przemawiaj±cym na ich korzy¶æ s± niewielki rozmiary. W po³±czeniu z grubo¶ci± ¶cian mniej wiêcej odpowiadaj±c± pó¼niejszej klasie odporno¶ci "D" (specyfikacja wprowadzona w ¿ycie instrukcj± sapersk± z 17 kwietnia 1937) czyli odporno¶æ na kilkukrotne trafienia pocisków 220 mm, powodowa³o wysok± ¿ywotno¶æ obiektów. Przy tak du¿ym kalibrze, prawdopodobieñstwo dwukrotnego trafienia broni± stromotorow± w schron, nie mówi±c ju¿ o uderzeniu w to samo miejsce, nawet bomb± lotnicz±, by³o stosunkowo niewielkie, a detonacje nawet w niewielkiej odleg³o¶ci nie stanowi³y zagro¿enia.
Bibliografia:
1. Jerzy Sadowski, Fortyfikacje Górnego ¦l±ska w przededniu II wojny ¶wiatowej,[w:] "Zeszyty Tarnogórskie", Tarnowskie Góry 1993, nr: 16.
2. Jerzy Sadowski,Najstarsze ¶l±skie tradytory,[w:] "Infort" nr 1 z 1992 r, s.8.
3. W³asne badania terenowe.